Ikonostas w cerkwiach dawnej eparchii przemyskiej i lwowskiej
Ikonostas to ściana z ikonami, która w cerkwi oddziela sanktuarium od nawy. Nazwa pochodzi od greckich słów eikón (obraz) oraz stásis (pozycja, umiejscowienie). Różnie jest interpretowane znaczenie tej przegrody. Paweł Florenski w swoim eseju o ikonostasie pisze o dwoistości wszystkiego, co zostało stworzone: rzeczy widzialnych i niewidzialnych. W cerkwi przestrzenią związaną z Niebem i niewidzialnym Bogiem jest sanktuarium a przestrzeń ziemska, w której przebywają wierni to nawa. Ikonostas jest granicą między nimi.
Umieszczone na ikonostasie wizerunki Chrystusa, Bogarodzicy i świętych przekazują informacje o boskiej naturze, o historii zbawienia. Mają prowadzić ku Bogu, kierować ku Niemu myśli patrzącego, przenosić myśl człowieka w sferę niebiańską, w sferę boską.
Opracowanie napisane zostało na podstawie obserwacji ikonostasów w cerkwiach znajdujących się na terenie dawnej greckokatolickiej eparchii (diecezji) przemyskiej oraz zachodniej części eparchii lwowskiej. Znaczna część tych cerkwi zlokalizowana jest na obszarze naszych zainteresowań, czyli na Roztoczu i otaczających je terenach.
Geneza ikonostasu
Pierwotnie przegrodą, która rozdzielała nawę od prezbiterium była balustrada lub krata zwana templonem, Wizerunki Chrystusa i świętych oraz inne motywy religijne umieszczane były na ścianach i stropach świątyni, jako polichromie lub pojedyncza ikony tablicowe.
Później w przegrodzie pojawiły się listwy, na których opierano luźno rozmieszczone ikony. W końcu powstał solidny szkielet z ozdobnymi ramami, w których osadzone były ikony.
Ostateczna forma ikonostasu ukształtowała się na Rusi na przełomie XIV i XV wieku, skąd następnie wtórnie przedostała się na tereny Mołdawii, Wołoszczyzny, Bałkanów i Grecji.
W najstarszych cerkwiach, zachowanych na terenie, który obejmuje to opracowanie, przegrodę stanowiła ściana ikonostasowa, zespolona konstrukcyjnie z resztą cerkwi. Była to drewniana ściana zrębowa (Gorajec , Radruż, Potylicz) lub murowana (Posada Rybotycka). Przegrody zrębowe występuje też w cerkwi Wólce Żmijowskiej i w Chyrzynce, choć są to cerkwie z XIX w.
Program ikonograficzny
Program ikonograficzny wystroju cerkwi pozostaje niezmienny od stuleci. Niezależnie od okresu historycznego, charakterystyczne jest współkreowanie wystroju świątyni opartego na malarstwie monumentalnym i tablicowym. Przed powstaniem ikonostasu znanego w dzisiejszej formie, gdy stosowano niskie przegrody, większość wątków ikonograficznych realizowało malarstwo ścienne. Gdy powstał ikonostas, tutaj trafiło wiele tematów, co zredukowało rolę malarstwa monumentalnego.
W niektórych cerkwiach program ikonograficzny jest realizowany sposobem „mieszanym” z powodu zbyt wąskiej płaszczyzny przeznaczonej na ikonostas. Dopełnieniem ikonostasu są malowidła naścienne lub dostawione po bokach ikonostasu kioty. Zawsze jest to ze sobą skorelowane, by zachować zalecany kanon i nie dublować przedstawień. Na bocznych ścianach nawy pozostały i nie przeniosły się do ikonostasu duże obrazy Męki Pańskiej i Sądu Ostatecznego.
Taka forma ikonostasu, jaką widzimy dziś w cerkwiach na omawianym obszarze, ukształtowała się na przełomie XVI i XVII wieku. Jest to ikonostas wielostrefowy z własną konstrukcją nośną. Jest symetryczny i ma wyraźny podział na rzędy i osie, akcentowany dekoracyjnymi detalami snycerskimi.
Niespójność programu ikonograficznego może występować w biednych parafiach, które kupowały zbędne wyposażenie z bogatych parafii lub klasztorów, zmieniających wystrój. Dziś może się zdarzyć powielanie tematów, gdyż niektóre ikony zmieniano na nowe, chowając stare na strychu lub w innych zakamarkach a obecnie zostały odnalezione i umieszczone w cerkwi.
Układ ikonostasu
Ikonostas budowany jest według określonych reguł. Ikony umieszczone są w rzędach. Każdy rząd ma swój zestaw ikon i swoje znaczenie. W różnych regionach może wyglądać trochę inaczej. W cerkwiach z terenów eparchii przemyskiej mieścił się w niżej przedstawionym schemacie. W opracowaniu rzędy ikonostasu omawiane są w kolejności od dołu do góry.
Na powyższym szkicu pokazany został ikonostas pięciorzędowy. W różnych cerkwiach występują różne warianty tego układu, jednak w żadnej na naszym terenie nie ma dokładnie takiego, jak na rysunku. Rząd ikon niedziel Pięćdziesiątnicy występuje tylko w cerkwiach z kręgu tradycji ukraińskiej, nie ma tego rzędu najliczniej zachowanych cerkwiach łemkowskich. W niektórych cerkwiach nie ma rzędu patriarchów lub patriarchowie umieszczani są łącznie z prorokami w jednym rzędzie.
W większości zachowanych cerkwi występuje ikonostas czterorzędowy. Tak jest w cerkwiach w Beskidzie Niskim i na Pogórzach. Najlepiej zachowane, najbardziej kompletne i pięciorzędowe ikonostasy mamy właśnie na terenie naszych zainteresowań, na Roztoczu Wschodnim, przylegającej do niego na południu ziemi przemyskiej oraz na graniczących z Polską terenach Ukrainy. Są to m.in. ikonostasy w Chotyńcu, Chotylubiu, Gorajcu, Kowalówce, Młynach i Radrużu.
Ikonostas cerkwi w Gorajcu zawiera wszystkie pięć rzędów naszego schematu. Obecny ikonostas na drewnianej ramie, ze złoceniami i bogatą snycerką jest kolejnym ikonostasem w tej cerkwi. Pierwszy namalowany był wprost na zrębowej przegrodzie i zachowane jego fragmenty można oglądać, wchodząc po schodkach (widoczne na zdjęciu po prawej stronie) na rusztowanie za obecnym ikonostasem.
Fot. 5. Bartosz Miller, Ikonostas pięciorzędowy w Gorajcu
Rząd ikon namiestnych
W rzędzie występują kolejno od lewej: najbardziej czczony lokalny święty, zazwyczaj św. Mikołaj (N1), wrota diakońskie północne (WD1), M.B. Hodigitria lub Eleusa (N2), carskie wrota (CW), Chrystus Pantokrator (N3), wrota diakońskie południowe (WD2), Ikona chramowa – patron lub wezwanie cerkwi (N4). Pod ikonami namiestnymi mogą być umieszczone predelle (PD). Tematyka malowideł w predellach nawiązywała do wyżej umieszczonych ikon namiestnych (także będąc ich starotestamentową prefiguracją), jednak nie została nigdy ściśle sprecyzowana. Bywało, że umieszczano w nich również przedstawienia o charakterze epitafijnym, z portretowym wizerunkiem osoby. Oznaczenia w nawiasach korespondują z rysunkiem na początku opracowania.
W przedstawionym na poprzednim zdjęciu ikonostasie z Gorajca w rzędzie namiestnym występują kolejno: Matka Boża Opieki (Pokrow), Bogarodzica Hodigitria, Chrystus Pantokrator i Narodzeniu Bogarodzicy. Pod nimi znajdują się predelle, które nie stanowią odrębnego rzędu. Tutaj są zasłonięte przez ołtarz; widoczny jest tylko Szymon Słupnik, po prawej stronie.
Drugi przykład rzędu ikon namiestnych to fragment ikonostasu z Soboru św. Jana Chrzciciela, cerkwi archikatedralnej obrządku greckokatolickiego w Przemyślu. Ikonostas ten został wykonany w końcu XVII w. dla cerkwi bazyliańskiej w Szepłotach koło Krakowca (obecnie na Ukrainie). Po kasacie klasztoru w 1788 r. trafił do drewnianej cerkwi pw. św. Mikołaja w Lubaczowie o po 1883 r. do nowej, murowanej. W 1979 r. został zdemontowany i przeniesiony do Muzeum Kresów, a stąd w 1993 r. przekazany do Przemyśla. W celu dopasowania ikonostasu do szerokości prezbiterium, poszerzono go o skrajne kolumny ikon. Stąd we wszystkich rzędach znalazło się po dwie ikony więcej. Pierwotne ikony w rzędzie namiestnym to (od lewej) Zwiastowanie Bogurodzicy, Bogarodzica Hodigitria, Chrystus Pantokrator (Спас в Силах) i Narodzenie Bogarodzicy. Ta ostatnia ikona przedstawia zawsze patrona cerkwi. Tutaj jest inaczej, bo ikonostas pochodzi z innej cerkwi. Ikony dodane to św. Jozafat Kuncewicz z cerkwi w Rudawce (po lewej) oraz św. Jan Chrzciciel z cerkwi w Piątkowej.
Fot.6. Rząd ikon namiestnych w Soborze św. Jana Chrzciciela w Przemyślu
Wrota carskie i diakońskie
Carskie wrota, zwana też bramą królewską to główne drzwi w ikonostasie. Nazwa pochodzi stąd, że jest przez nią jest przenoszony pod eucharystycznymi postaciami Chrystus Król (Христос Цар). Przez tę bramę może przechodzić tylko kapłan w czasie liturgii, przy czynnościach ściśle określonych ceremoniałem, w niektórych momentach nabożeństw także diakon. Przepisy liturgiczne ściśle określają, kiedy carskie wrota mają być otwarte, a kiedy zamknięte. Wyjątkiem jest tydzień paschalny, kiedy na znak otwartego grobu Jezusa Chrystusa zarówno carskie, jak i diakońskie wrota są otwarte dzień i noc. Carskie wrota bywają jeszcze zasłaniane od strony prezbiterium zasłoną z fioletowej lub czerwonej materii.
Fot.7. Carskie wrota: Hrebenne, Turze (UA, fot. Jan Krupa), Siedliska
Pierwotnie carskie wrota były wykonane z litej deski i malowane a od XVII w. są ażurowo rzeźbione. Na ich skrzydłach występują postacie czterech Ewangelistów lub rzeźbione jest drzewo Jessego a Ewangeliści umieszczeni są na jego tle w okrągłych medalionach. Ewangeliści często wyobrażeni są symbolicznie: św. Mateusz jako człowiek, św. Marek jako lew, Łukasz jako byk i św. Jan jako orzeł. W górnej części wrót bywa przedstawiana jest scena Zwiastowania z Archaniołem Gabrielem na lewym skrzydle i Marią na prawym lub Ojcowie Kościoła – najczęściej Bazyli Wielki i Jan Złotousty. Ojcowie Kościoła mogą też być w ościeżach po obydwu stronach carskich wrót. W arkadzie mogą się znaleźć: Błogosławiący Chrystus, Duch św. w postaci gołębicy, dwa cherubiny.
Po obu stronach carskich wrót znajdują się wrota diakońskie, północne z lewej i południowe z prawej. Prawo do przechodzenia przez te drzwi są obecnie mocno złagodzone i w wielu cerkwiach nie ma prawie żadnych ograniczeń. Czasem przy zwiedzaniu cerkwi można wejść do sanktuarium, przechodzi się wtedy przez wrota diakońskie; przejście przez carskie wrota jest zakazane.
;Wrota diakońskie mogą być zbudowane z pełnej deski lub ażurowe. Mogą być ozdobione wizerunkami archaniołów Gabriela i Michała, pierwszych męczenników - diakonów: św. Szczepana i św. Wawrzyńca lub arcykapłanów Starego Testamentu - Melchizedeka i Aarona. Wrota południowe nie maja znaczenia liturgicznego i umieszczane są dla zachowania symetrii w ikonostasie. Starsze cerkwie nie miały wrót południowych (np. w Woli Wysockiej).
Rząd II. Ikony Niedziel Pięćdziesiątnicy
W ikonostasie ukraińskim pojawił się w połowie XVII w. nowy rząd, zwany rzędem Niedziel Pięćdziesiątnicy. Składa się z sześciu ikon. Pięć z nich nawiązuje do treści liturgicznej niedziel okresu wielkanocnego: 1.Niewierny Tomasz, 2.Trzy Marie u grobu, 3.Uzdrowienie paralityka, 4.Chrystus i Samarytanka i 5.Uzdrowienie ślepca. Szósta ikona związana jest z Niedzielą Soboru Nicejskiego I i przedstawia Wizję św. Piotra Aleksandryjskiego. Św. Piotr był biskupem Aleksandrii w Egipcie. Miał ponieść męczeńska śmierć w 311 r. podczas prześladować Dioklecjana.
Fot.10. Rząd ikon świątecznych i rząd Niedziel Pięćdziesiątnicy w Gorajcu
Rząd przedzielony jest w połowie ikoną Mandylionu. Liczba ikon wymuszała ich kształt. Są to leżące prostokąty, prostokąty ze ściętymi rogami lub owale.
Na pokazanym obok fragmencie z Kowalówki: Chrystus i Samarytanka, Niewierny Tomasz, Marie u Grobu i Uzdrowienie paralityka. Rząd występował tylko w cerkwiach diecezji chełmskiej, lwowskiej i przemyskiej kościoła greckokatolickiego. Na terenie Polski zachowały się rzędy Niedziel Pięćdziesiątnicy m.in. w Katedrze w Przemyślu (z cerkwi w Lubaczowie), Jarosławiu, Kowalówce, Chotyńcu, Młynach, Chotylubiu, Siedliskach oraz w ikonostasie z 2. poł. XVIII w. z Teniatysk (obecnie w cerkwi z Tarnoszyna w Muzeum Wsi Lubelskiej w Lublinie). Rząd ikon Niedziel Pięćdziesiątnicy występował także w wielu cerkwiach na terenie Roztocza Wschodniego i Nadsania, które się nie zachowały. Do rzędu wprowadzane były niekiedy także inne tematy.
W niemal wszystkich zachowanych ikonostasach rząd ikon świątecznych umieszczony jest nad rzędem ikon niedziel Pięćdziesiątnicy.
Fot.12. Górne rzędy ikonostasu w Siedliskach
W niemal wszystkich zachowanych ikonostasach rząd ikon świątecznych umieszczony jest nad rzędem ikon niedziel Pięćdziesiątnicy. Wyjątkiem jest ikonostas w cerkwi św. Mikołaja w Siedliskach, w którym ikon niedziel Pięćdziesiątnicy umieszczony jest nad prazdnikami a pod Deesis.
Fot.13. Ikonostas w Młynach – cztery górne rzędy, u dołu rząd ikon Niedziel Pięćdziesiątnicy
III. Rząd świąteczny (prazdniki)
Ikony określane w kościołach wschodnich jako świąteczne (z ros. prazdniki) są ilustracją wydarzeń z życia Jezusa i Maryi, które dały początek wielkim świętom liturgicznym. Dla większość z nich źródła stanowi Ewangelia, dla niektórych apokryfy. Wizerunki świąt to jedne z najstarszych elementów ikonostasu. Pojawiają się w XII w. w formie epistylonu (malowidło na jednorodnym lub złożonym z kilku segmentów, długim, poziomym podobraziu drewnianym), umieszczonego nad przejściem z nawy cerkwi do sanktuarium. Na terenach zachodnioruskich najstarsze ikony świąteczne pochodzą z XV w. W XVI w. stają się integralną częścią ikonostasu i nazywane są rzędem świątecznym (prazdnicznyj czin).
Obok trzy górne rzędy w Bielance. Jest to ikonostas czterorzędowy, nie ma rzędu ikon Niedziel Pięćdziesiątnicy.
W historii sztuki przyjęła się dla określenia ikon świątecznych nazwa "dodekaorton", oznaczająca dosłownie 12 świąt.
Najczęściej spotykane tematy, to: Narodzenie NMP, Wprowadzenie Bogurodzicy do Świątyni (Ofiarowanie), Boże Narodzenie, Objawienie Pańskie, czyli Chrzest Chrystusa, Wprowadzenie Chrystusa do świątyni (Ofiarowanie), Zwiastowanie, Ostatnia Wieczerza, Wjazd do Jerozolimy, Zstąpienie do Otchłani, Wniebowstąpienie, Zesłanie Ducha Świętego, Przemienienie na Górze Tabor, Zaśniecie NMP, Ukrzyżowanie, Zmartwychwstanie Chrystusa, Wskrzeszenie Łazarza.
Rząd świąteczny może być wzbogacony ikonami innych świąt, poświęconym tajemnicom wykraczającym poza historię zbawienia, np. Trójca Święta, Podwyższenie Krzyża Świętego, Pokrow. Lokalnie można spotkać także inne święta. W większości cerkwi jest 12 ikon, jednak nie jest to liczba stała (np. w cerkwi w Kowalówce 14, w katedrze przemyskiej 16), podobnie jak nie ma ścisłego zestawu tematów.
Ikony umieszczone są w poziomym rzędzie w kolejności liturgicznej (daty świętowania w roku) lub – rzadziej - historycznej. Występują jako indywidualne ikony lub na wspólnym podobraziu po kilka. W nielicznych przypadkach ustawione są w dwa rzędy, jak w Jasienicy Zamkowej (fot. obok). Mogą być wyjmowane podczas świąt, do których się odnoszą i ustawiane na pulpicie (proskynetarion) przed ikonostasem, w celu adoracji przez wiernych. W środku, pomiędzy prazdnikami umieszczana jest najczęściej Ostatnia Wieczerza.
Rząd IV. Grupa Deesis
Deesis oznacza po grecku modlitwę, orędownictwo, prośbę lub uwielbienie. Centralnym przedstawieniem w rzędzie jest ikona Deesis, zwana też trymorfonem (grupa trzech postaci). Pośrodku zasiada na tronie Chrystus Pantokrator, po bokach Maria i Jan Chrzciciel zwracają się ku Niemu jako przedstawiciele całej ludzkości. Janowi i Marii towarzyszą często archaniołowie Michał i Gabriel. Kompozycja nie jest ilustracja wydarzenia biblijnego, lecz prawdy teologicznej. Nie jest ilustracją czy ikonograficznym zapisem wydarzeń biblijnych, lecz wyrazem prawdy teologicznej, wiary Kościoła we wstawiennictwo świętych za ludzkie grzechy.
Ikona Deesis uformowała się wcześniej, zanim trafiła do przegrody ołtarzowej. Do postaci wstawiających się za ludzkość do Chrystusa obok Marii i Jana zaczęli dołączać różni święci. Pod koniec XVI w. innych świętych wyparli apostołowie. Pierwotnie malowani byli na wspólnym podobraziu, później na dwóch deskach po dwóch stronach Pantokratora, w końcu oddzielnych ikonach lub po dwóch, rzadziej po trzech na jednej desce. W najstarszych ikonostasach byli przedstawieni byli w głębokim, przesadnym ukłonie. W zachowanych obecnie występują są bardziej wyprostowani i ujęci frontalnie.
Najczęściej spotykana Deesis Apostolska to 12 postaci. Są to apostołowie Piotr, Paweł, Jan, Mateusz, Marek, Łukasz, Szymon, Andrzej (brat Piotra), Jakub Starszy, Bartłomiej, Tomasz i Filip oraz (nie należący do listy apostołów zamieszczonej w Ewangelii) św. Paweł i Ewangeliści Marek i Łukasz.
Fot.16. Rząd Deesis w Turzańsku
Deesis jest w ikonostasie centralnym elementem, zarówno kompozycyjnym, jak ideowym. Rząd Deessis akcentuje horyzontalny wymiar kościoła apostolskiego, ogarniającego wszystkich ludzi, którego głową jest Chrystus. Ikona Deesis jest także głównym akcentem osi pionowej ikonostasu.
W pobliżu Chrystusa często znajdują się Piotr (z kluczem) po lewej i Paweł (z mieczem) po prawej stronie. Pozostali święci mogą być przedstawieni z atrybutami, nawiązującymi do poniesionego męczeństwa lub są nierozróżnialni.
Rząd V. Prorocy, patriarchowie i ojcowie Kościoła
Fot.17. Rząd proroków w cerkwi św. Michała Archanioła w Woli Wysockiej
Rząd proroków pojawił się w ikonostasie na początku XVI w. Przedstawiane są w nim postacie ze Starego Testamentu. W centrum rzędu znajduje się ikona Matka Boża "Oranta", przedstawiona z modlitewnie wyciągniętymi ku niebu rękami i błogosławiącym Chrystusem-Emmanuelem umieszczonym w okrągłym medalionie na Jej sercu. Dawniej była ona malowana na sklepieniu sanktuarium i widoczna z nawy nad niskim ikonostasem. Inna nazwa tej ikony to Maryja Znaku, Panagia.
Prorocy malowani są zazwyczaj w okrągłych tondach, mogą występować dwójkami na wspólnym podobraziu. Postacie proroków i patriarchów Bywają też umieszczane na dwóch poziomach, jak to jest np. w Chotyńcu, Młynach, Przemyślu lub Kowalówce (fot. obok). Najczęściej spotykani są prorocy, którzy zapowiadali narodzenie Chrystusa. Przykładowe postacie, to: Mojżesz, Salomon, Aaron, Jeremiasz, Gedeon, Jakub, Melchizedek, Dawid, Zachariasz, Izajasz, Habakuk, Daniel, Baruch, Ezechiel.
Zwieńczenie ikonostasu
Najwyżej, centralnie umieszczana jest scena Ukrzyżowania Chrystusa z postaciami Marii i Jana Ewangelisty pod krzyżem. Mogą się tam znaleźć także inne postacie: Maria Magdalena, Maria żona Kleofasa, Salome oraz Longinus, żołnierz rzymski, który włócznią przebił bok Chrystusa. Często jest to ikona sylwetowa. W tej strefie mogą się też znajdować: ikona Trójcy Świętej lub Boga Ojca, tablice z dziesięciorgiem przykazań, pastorał (laska Aarona), naczynie z manną. W Radrużu (fot. obok) w tle widoczne są pierwotne malowidła na ścianie ikonostasowej. Tutaj - wspomniana wyżej - Matka Boża "Oranta" wysunięta jest ponad rząd proroków.
W wielu cerkwiach, szczególnie niskich, zwieńczenie nie występuje a Ukrzyżowanie znaleźć można jako ikonę na ścianie lub jako fragment polichromii. Scena Ukrzyżowania, która się nie zmieściła nad ikonostasem w cerkwi św. Pareaskewy w Skolu umieszczona została (jako klasyczne ikony sylwetowe) obok drzwi z przedsionka do nawy.
Rząd Męki Pańskiej
Kolejnym tematem wprowadzonym do przegrody ołtarzowej przeniesionym z bocznej ściany cerkwi, była Męka Pańska. Rząd ikon Męki Pańskiej spotykany jest na terenie Ukrainy, np. w cerkwi św. Paraskewy we Lwowie. Umieszczony on został nad Deesis a pod rzędem prorockim. Jest to 12 ikon ze scenami Męki, z umieszczoną w środku sceną Złożenia Chrystusa do Grobu.
Fot.19. Ikonostas z rzędem Męki Pańskiej w cerkwi św. Paraskwey we Lwowie
Ikonostas się nie zmieścił
Opisany na początku opracowania ikonostas w Soborze św. Jana Chrzciciela w Przemyślu był za wąski i trzeba było go poszerzyć. Często bywa odwrotnie – całość ikonostasu nie mieści się na płaszczyźnie oddzielającej prezbiterium od nawy. W takich przypadkach część ikon jest umieszczana po bokach, na ścianach lub w bocznych kiotach (ozdobne ramy - gabloty). Tak jest w cerkwi w Terszowie (Ukraina, rejon Samborski). Część ikon świątecznych, które się nie zmieściły umieszczono na kolumnach podpierających kopułę a dwie ikony namiestne w bocznych kiotach. Taka kompozycja może być zamierzona już przy projektowaniu wystroju lub może wynikać z umieszczenia w cerkwi ikonostasu z innej, większej świątyni.
Będąc w okolicy Lwowa, warto wstąpić do cerkwi w Grzybowicach Wielkich. W ikonostasie tamtejszej, murowanej cerkwi znajduje się kilkanaście ikon namalowanych przez Fedora Seńkowicza i Mikołaja Petrachnowicza w I. poł. XVII w. Ikony te pierwotnie stanowiły część wyposażenia pierwszego ikonostasu Cerkwi Wołoskiej, który w 1767 został przeniesiony do cerkwi w Grzybowicach Wielkich, gdzie znajduje się do chwili obecnej. Jest on uważany za najstarszy zachowany ikonostas na Ukrainie. Tutaj na „swoim miejscu” zmieściła się mniejsza część ikonostasu, znaczna część ikon wraz z oryginalnymi ramami trafiła na filary wspierające kopułę. W tutejszym, ogromnym Deesis jest po obu stronach po siedem (zazwyczaj jest sześć) ikon. Stojący obok Chrystusa Maria i Jan zostali namalowani na oddzielnych podobraziach (zazwyczaj są na wspólnym podobraziu z umieszczonym centralnie Chrystusem Pantokratorem).
"Wycięte" ikonostasy
Po przesiedleniach w latach 1944-46 większość cerkwi pozostała bez użytkowników. Spotkał je różny los. Niewielka ich część została zniszczona już podczas wojny, znaczna część została rozebrana w pierwszych latach powojennych. Niektóre przeznaczono na magazyny dla PGR. Te, które pozostały a nie były użytkowane, ulegały destrukcji z upływem czasu. Nieliczne z nich, uznane za ważne zabytki objęła opiera konserwatorska. Kilka trafiło później do skansenów. Z pozostałych większość zostało przejętych przez parafie rz.-kat. i wykorzystywane jako kościoły parafialne lub kaplice filialne. Dzięki temu przetrwały i jeśli w pierwszych latach po wysiedleniu nie rozkradziono z nich wyposażenia, przetrwało także wyposażenie. Nie zawsze przetrwało w naturalnym stanie. W wielu dawnych cerkwiach usuwano dolną część ikonostasu, żeby wierni widzieli kapłana, sprawującego Eucharystię w głębi prezbiterium. Obecnie nie byłoby to potrzebne, gdyż kapłan stoi twarzą do ludzi przy ołtarzu wysuniętym w stronę nawy. Przed Soborem Watykańskim II kapłan sprawował Eucharystię, stojąc tyłem do wiernych przy ołtarzu w głębi prezbiterium. Dodatkowo – liturgia była wtedy sprawowana w języku łacińskim. Jako czynny ministrant, pamiętam do dziś wiele tekstów po łacinie, ale co one znaczą dowiedziałem się dopiero, gdy poznałem je po polsku.
Fot.22,23. Cerkwie z wyciętym ikonostasem - Rakowa i Prusie
Dawna cerkiew w Rakowej na Pogórzu Przemyskim jest obecnie kościołem filialnym parafii pw. św. Mikołaja Biskupa w Tyrawie Wołoskiej. Usunięte zostały środkowe ikony namiestne oraz carskie i diakońskie wrota. Carskie wrota umieszczono w prezbiterium, ikony na bocznych ścianach nawy. Prazdniki i Deesis zostały zachowane. Rzędu proroków nie było.
Na naszych terenach też mamy cerkwie z wyciętymi ikonostasami. Przykładem może być cerkiew w Prusiu. Tutaj z ikonostasu pozostał na swoim miejscu tylko rząd Deesis i Ukrzyżowanie w zwieńczeniu. Dwie ikony namiestne – św. Mikołaj i Narodzenie NMP umieszczone są w bocznych kiotach obok ikonostasu i być może zawsze tam były. Pozostałe dwie wiszą w prezbiterium.
Fot.24,25. Cerkwie z wyciętym ikonostasem - Olchowce i Wola Niżna
Dawna cerkiew pw. Wniebowstąpienia Pańskiego w Olchowcach (obecnie dzielnica Sanoka) od 1946 r. użytkowana jest przez miejscową parafię rzymskokatolicką jako kościół parafialny pod tym samym wezwaniem. Usunięto centralną część ikonostasu, zostawiając bo bokach skrajne ikony namiestne a wycięcie wykończono ozdobnym łukiem. Carskie wrota i przylegające do nich ikony namiestne przeniesione zostały na ścianę ołtarzową do prezbiterium. Z ikon świątecznych zostały po każdej stronie dwie w całości i po dwie przycięte ukośnie na dole. W podobny sposób zrealizowane zostało wycięcie w cerkwi pw. św. Mikołaja w Woli Niżnej, która jest wykorzystywana jest od 1947 jako kościół filialny parafii rzym.-kat. w Jaśliskach. Podobnie, jak w Olchowcach usunięte zostały wrota i dwie ikony namiestne a górna krawędź wycięcia wykończona łagodnym łukiem snycerskim. Tutaj zostały z każdej strony po cztery prazdniki (jeden u dołu obcięty) ale znikła Ostatnia Wieczerza.
Na zakończenie wyciętych ikonostasów - cerkiew w Górzance. Jest ona wykorzystywana od roku 1969 jako kościół parafiany parafialny pw. Wniebowstąpienia Pana Jezusa.. Usunięte zostały dwa dolne rzędy. Umieszczono je niemal w całości na bocznej ścianie obszernego prezbiterium. Tutejszy ikonostas jest unikalny na omawianych terenach – ikony nie są malowane na płaskim podłożu, ale postaci są wycięte z deski, rzeźbione i polichromowane. Wedle miejscowej tradycji wyrzeźbiony został przez miejscowego artystę z jednego pnia lipy. Przez pewien czas musiał być rozebrany i ukryty, gdyż biskup stwierdził jego niekanoniczność.
Bibliografia
1. Jarosław Giemza, O sztuce sakralnej przemyskiej eparchii, wyd. Muzeum w Łańcucie, 2006
2. Michał Janocha, Ikony w Polsce od średniowiecza do współczesności, wyd. Arkady, 2009
3. Paweł Florenski, Ikonostas i inne szkice, wyd. PAX, 1984
4. Jarosław Giemza, Cerkwie i ikony Łemkowszczyzny, wyd. Libra, Rzeszów 2017
5. Jarosław Charkiewicz, Życie Matki Bożej w ikonografii, Warszawska Metropolia Prawosławna, 2016
6. Jarosław Charkiewicz, Wielkie święta prawosławne, Warszawska Metropolia Prawosławna, 2013
7. Jadwiga Styrna, Agata Mamoń, Zabytki ziemi lubaczowskiej (na podst. rękopisu K.Notza), wyd. Fundacja św. Włodzimierza, Kraków, 2004